Przedstawiamy Państwu interesujący i istotny dla polskiego handlu artykuł przygotowany przez Tomasza Orłowicza, Eksperta i Konsultanta ds. Biznesu Polsko-Fińskiego dla redakcji „Poradnika Handlowca”, który ukazał się we wrześniowym, papierowym wydaniu naszego magazynu.
W czasach kryzysów sklepy stają się czymś więcej niż miejscem zakupów – pełnią funkcję punktów bezpieczeństwa i wsparcia dla obywateli. Fiński model bezpieczeństwa żywnościowego pokazuje, że to właśnie handel stanowi fundament systemu odpornego na wstrząsy. Dzięki partnerstwu państwa z prywatnymi podmiotami sklepy mogą działać nawet przy braku prądu, stając się nie tylko dostawcami żywności, lecz także elementem infrastruktury krytycznej. To ważna lekcja dla Polski, gdzie zarówno duże sieci, jak i lokalne, niezależne sklepy mogą odegrać kluczową rolę w budowaniu odporności całego rynku.
BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCIOWE JAKO FILAR POLITYKI PAŃSTWA
Pandemia COVID-19, wojna w Ukrainie, zakłócenia w globalnych łańcuchach dostaw – ostatnie lata pokazały, jak kruche mogą być systemy zaopatrzenia. Podczas gdy wiele krajów borykało się z niedoborami podstawowych produktów, Finlandia utrzymała stabilność dostaw dzięki unikalnemu modelowi współpracy między państwem a handlem.
Nie dziwi więc, że Finlandia, egzystująca na styku z wielką i raczej mało przyjazną Rosją, traktuje system bezpieczeństwa żywnościowego jako element systemu infrastruktury krytycznej i stale go udoskonala.
KULTURA WSPÓŁPRACY I ODPOWIEDZIALNOŚCI OBYWATELSKIEJ
W Finlandii wytworzyła się specyficzna kultura współpracy i dzielenia się odpowiedzialnością. Funkcjonuje wysoki poziom zaufania na linii państwo – obywatel oraz tradycja rzetelnego wywiązywania się z obowiązków.
Obecnie Finlandia produkuje lokalnie około 80 % niezbędnej temu krajowi żywności, co stanowi odpowiedni poziom samowystarczalności.
HUOLTOVARMUUSKESKUS – FIŃSKI STRAŻNIK BEZPIECZEŃSTWA DOSTAW
Sercem fińskiego systemu bezpieczeństwa żywnościowego jest Huoltovarmuuskeskus (HVK) – Narodowe Centrum Bezpieczeństwa Dostaw. Ta rządowa agencja, podlegająca Ministerstwu Spraw Gospodarczych i Zatrudnienia, jest odpowiedzialna za planowanie i działania operacyjne w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego, energii, leków i innych niezbędnych dóbr. Zadaniem HVK jest zapewnienie ciągłości funkcjonowania społeczeństwa w czasie zakłóceń i kryzysów spowodowanych przez różne czynniki.
Klucz do sukcesu stanowi rozbudowana sieć współpracy łącząca sektor publiczny z prywatnym. Dzięki systemowi publiczno-prywatnych partnerstw agencja może wykorzystać potencjał całego kraju, co przekłada się na przeciwstawianie się skutkom kryzysów i skuteczne nimi zarządzanie. Siłą państwa fińskiego jest nie tyle pozyskiwanie oraz magazynowanie zapasów o znaczeniu strategicznym, co system dostarczania ich obywatelom. Odbywa się to za pośrednictwem sklepów i magazynów firm handlowych lub na drodze rozdawnictwa z refinansowaniem poprzez fundusze nadzwyczajne. System obejmuje produkty żywnościowe, zboża, pasze oraz nasiona przechowywane w magazynach rozmieszczonych na terenie całego kraju.
PARTNERSTWO Z SIECIAMI HANDLOWYMI – FUNDAMENT SYSTEMU
Prawdziwa siła systemu tkwi w partnerstwie z największymi organizacjami handlowymi działającymi w Finlandii, gdzie ok. 80 % handlu jest w rękach fińskiej Grupy spółdzielczej S i fińskiej Grupy KESKO.
Współpraca opiera się na formalnych umowach typu „hoitosopimus”, które są rodzajem umów między Huoltovarmuuskeskus (HVK) a podmiotami gospodarczymi dotyczącymi zarządzania produktami składowanymi w ramach zapasów bezpieczeństwa. Umowy takie precyzyjnie określają:
obowiązki w zakresie utrzymywania rezerw strategicznych,
procedury monitorowania stanów magazynowych w czasie rzeczywistym,
zasady współpracy przy szkoleniach i planach awaryjnych,
koordynację działań międzysektorowych.
W polskich realiach, gdzie znaczącą część dystrybucji tworzą niezależne sklepy, sieci franczyzowe i lokalne hurtownie, analogiczne partnerstwa powinny obejmować nie tylko największych detalistów. Włączenie tych podmiotów zwiększa gęstość sieci dystrybucji i skraca czas przywracania dostępu do podstawowych produktów w kryzysie.
Grupa S jest siecią przedsiębiorstw spółdzielczych, należących do klientów, działającą w sektorach handlu detalicznego i usług, w skład której wchodzi Suomen Osuuskauppa Keskuskunta (SOK – Centrala Spółdzielni Fińskich) – najważniejsza organizacja spółdzielcza, założona w 1904 roku jako organ koordynujący i wspierający działalność 19 niezależnych regionalnych oraz 6 lokalnych spółdzielni. Obecnie posiada supermarkety spożywcze różnych formatów, specjalistyczne (w tym budowlane oraz branży turystycznej), a także HoReCa. Ma też swoje domy towarowe i hotele funkcjonujące pod marką SOKOS. Zajmuje się ponadto sprzedażą samochodów. W ramach grupy działają jej własna elektrownia oraz bank (S-pankki). Ich właściciele są jednocześnie ich klientami, czyli członkami spółdzielni. Udział sieci w handlu spożywczym to 48,8 % (2024). Grupa S charakteryzuje się wysoką integracją wewnętrzną, a zarazem silnym zaangażowaniem społecznym.
Grupa KESKO to koncern obejmujący KESKO Oyj wraz ze wszystkimi jej spółkami zależnymi i stowarzyszonymi. KESKO Oyj to przedsiębiorstwo założone w październiku 1940 roku, obecnie notowane na giełdzie w Helsinkach. Co ciekawe, największym pojedynczym udziałowcem KESKO Oyj jest K-Kauppiasliitto Ry (Związek Kupców K – 5,3 % akcji), który organizuje współpracę handlową między Związkiem a KESKO Oyj, reprezentując kupców w Grupie K poprzez około 50 kupców zaufania wybranych spośród członków. Związek udziela członkom porad prawnych, organizuje spotkania i wydarzenia, wpływa na rozwój branży handlowej. Grupa posiada sklepy spożywcze różnych formatów, budowlane, hurtowe i jest aktywna w imporcie oraz sprzedaży samochodów. Obecny udział KESKO w handlu spożywczym wynosi 33,9 % (2024). W Polsce KESKO prowadzi sieć Onninen.
Warto wspomnieć, że jedyną zagraniczną siecią w klasycznym handlu spożywczym jest LIDL Finland z udziałem 9,4 % (2024).
Dzięki takiej konfiguracji handlu infrastruktura krytyczna dostaw żywności ma charakter wielosektorowy, obecny wszędzie w formie zorganizowanej, ale elastycznej i wieloformatowej. Na wypadek kryzysu sklepy od grywają nie tylko rolę dostawcy żywności, lecz także centrum informacji, wsparcia technicznego i miejsca chwilowego schronienia.
PROJEKT TOIMIVA – PRAKTYCZNA REALIZACJA KONCEPCJI SKLEPÓW AWARYJNYCH
Wiosną 2024 roku Huoltovarmuuskeskus (HVK) rozpoczął praktyczną realizację projektu TOIMIVA (Toimintavarma myymäläverkosto – „Niezawodna sieć sklepów”), który stanowi ukoronowanie wieloletnich przygotowań do stworzenia sieci sklepów awaryjnych. Pierwsza faza pilotażowa obejmuje 10–15 wybranych obiektów, w których testowane są wszystkie kluczowe elementy systemu. W społeczeństwie zależnym od energii elektrycznej zakłócenia w dostawach prądu mogą znacząco wpłynąć na dostępność usług, zatem celem jest zapewnienie dostępu do żywności i paliw w każdych warunkach.
Pilotaż, który potrwa do końca 2026 roku, ma odpowiedzieć na kluczowe pytania dotyczące kryteriów wyboru przedsiębiorstw, rodzaju umów z firmami handlowymi, rozwiązań technicznych oraz modeli finansowania.
Najważniejszym elementem technicznym każdego sklepu awaryjnego jest generator prądu – zazwyczaj zasilany olejem napędowym – zdolny do zapewnienia pełnej funkcjonalności sklepu przez minimum 72 godziny. To nie tylko oświetlenie i chłodzenie, ale także systemy płatności elektronicznych, połączenia telekomunikacyjne i systemy bezpieczeństwa.
Projekt realizuje klasyczną fińską zasadę partnerstwa publiczno-prywatnego. Sieci handlowe ponoszą koszty zakupu i instalacji generatorów oraz modernizacji systemów IT, podczas gdy HVK zapewnia wsparcie logistyczne i koordynację z innymi służbami.
Sieć 300 sklepów została zaprojektowana z wykorzystaniem zaawansowanych modeli geoinformacyjnych, uwzględniających rozmieszczenie ludności, sieć drogową i istniejącą infrastrukturę handlową. Docelowe odległości pomiędzy nimi to maksymalnie 50 km w obszarach miejskich i 150 km na terenach wiejskich, co ma zapewnić dostęp 95 % populacji do sklepów awaryjnych w sytuacji kryzysowej. Zgodnie z planem pełna operacyjność 300 takich placówek handlowych ma zostać osiągnięta do końca 2028 roku.
ZALETY I WYZWANIA FIŃSKICH ROZWIĄZAŃ
Pandemia COVID-19 już sprawdziła realne działanie modelu HVK. System zapewnił ciągłość dostaw za sprawą odpowiedniego zarządzania strategicznymi zapasami, koordynację przy rosnącym popycie i szybkie przemieszczanie zasobów.
Zalety stałe systemu HVK to efektywność logistyczna dzięki wykorzystaniu infrastruktury dużych sieci handlowych, wzmocnienie odporności poprzez integrację działań publicznych i prywatnych oraz zaufanie społeczne – obywatele wiedzą, że istnieje sprawdzony system reagowania. Wyzwania obejmują zależność od sektora prywatnego, cyberzagrożenia związane z integracją systemów IT, potencjalne konflikty interesów między celami biznesowymi a publicznymi oraz wysokie koszty utrzymywania rezerw i nowoczesnych systemów obsługi.
LEKCJE DLA POLSKIEGO HANDLU
Szczególną uwagę należy zwrócić na rolę niezależnych sklepów lokalnych, które w polskich warunkach stanowią znaczący segment rynku. Te placówki, często głęboko zakorzenione w lokalnych społecznościach, mogą służyć jako uzupełnienie sieci dużych operatorów, zapewniając dostęp do podstawowych produktów w mniejszych miejscowościach i dzielnicach. System wsparcia dla niezależnych sklepów – poprzez programy dotacji na generatory prądu, systemy płatności awaryjnych czy szkolenia z zarządzania kryzysowego – mógłby znacząco zwiększyć odporność całego systemu dystrybucji żywności.
Hybrydowy model handlu, łączący zalety centralizacji i elastyczności lokalnych podmiotów, wydaje się najbardziej odporny na sytuacje kryzysowe. Polski handel może czerpać inspirację z fińskich rozwiązań, rozwijając systemy szybkiego reagowania, gdzie duże sieci wspierają mniejsze, lokalne sklepy w ramach jednolitej strategii bezpieczeństwa.
Warto rozważyć centralne systemy monitoringu i zarządzania zapasami, które pozwolą na bieżąco reagować na zakłócenia w dostawach. Technologie te umożliwiają lepsze przewidywanie problemów oraz optymalizację dystrybucji zarówno dużym, jak i mniejszym sieciom lokalnym czy hurtowniom.
W sytuacjach kryzysowych kluczowe byłoby utrzymanie komunikacji pomiędzy wszystkimi uczestnikami łańcucha dostaw. Polska, podobnie jak Finlandia, powinna opracować taką platformę współpracy, która łączyłaby przedsiębiorców, producentów oraz instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo dostaw.
Współpraca z lokalnymi producentami i dostawcami, szczególnie w sektorze żywnościowym, nie tylko zwiększa odporność rynku, ale także stymuluje rozwój regionalnych gospodarek, co jest dodatkową zaletą w długoterminowej strategii bezpieczeństwa.
WNIOSKI DLA POLSKI – ROLA SKLEPÓW NIEZALEŻNYCH
Fiński model pokazuje, że bezpieczeństwo żywnościowe to wspólna odpowiedzialność sektora publicznego i prywatnego.
Kluczowe elementy, których działanie warto rozważyć w polskich warunkach, to formalizacja współpracy lub wręcz nowe prawo, dające możliwość jasnej współpracy między państwem a uczestnikami rynku, celem zapewnienia wymiany danych w systemach monitorowania w czasie rzeczywistym, regularnych ćwiczeń oraz strategiczne rozmieszczenie zapasów, przygotowujących rynek i kraj na różne scenariusze kryzysowe.
Polski system bezpieczeństwa żywnościowego powinien mieć charakter hybrydowy: oparty na sile operacyjnej dużych sieci, a równocześnie głęboko zakorzeniony w lokalnej sieci niezależnych sklepów i hurtowni. To ona zapewnia gęstość, bliskość i elastyczność w momentach zakłóceń. Włączenie tych podmiotów do formalnych porozumień, systemów monitoringu i programów inwestycyjnych zwiększy odporność całego rynku i skróci czas powrotu do normalności w sytuacjach kryzysowych.
Polski handel ma potencjał do stworzenia podobnego systemu. Wymaga to jednak na początku zmiany sposobu myślenia – od konkurowania pomiędzy uczestnikami rynku na rzecz współpracy w kwestiach bezpieczeństwa narodowego.
Fiński przykład dowodzi, że inwestowanie w bezpieczeństwo żywnościowe to nie koszt, ale polisa bezpieczeństwa dla całego społeczeństwa. W niepewnych czasach może ona okazać się bezcenna.
CO JESZCZE MOŻE ZROBIĆ POLSKI HANDEL?
Utworzyć rejestr sklepów niezależnych, zdolnych do pracy w trybie awaryjnym (agregat min. 72 h, łączność, tryb offline POS, procedury przyjmowania gotówki).
Uruchomić program wsparcia inwestycji (agregaty, UPS-y, chłodnictwo, terminale z trybem offline) oraz częściową refundację paliwa dla placówek pełniących funkcję „sklepów awaryjnych”.
Ustandaryzować i zintegrować wymianę danych: wspólny protokół dla dużych sieci, franczyz, niezależnych detalistów i hurtowni; dostęp do platformy monitorowania zapasów w czasie rzeczywistym z poszanowaniem tajemnicy handlowej.
Wyznaczyć na poziomie gmin 1–3 sklepy awaryjne (w tym stacje paliw) z umowami na wzór hoitosopimus, regularnymi ćwiczeniami i planami logistycznymi.
Wykorzystać hurtownie regionalne i grupy zakupowe jako centra przeładunkowe dla mikrodystrybucji do małych placówek, w szczególności na terenach wiejskich.
Prowadzić szkolenia i ćwiczenia z PSP, samorządami i wojewodami; ustalić jasne priorytety dostaw.
Wprowadzić mechanizmy kompensacyjne za utrzymywanie rezerw i gotowości oraz szybkie ścieżki płatności dla najmniejszych podmiotów.
źródło: Poradnik Handlowca
Autor: Tomasz Orłowicz, Ekspert i Konsultant ds. Biznesu Polsko-Fińskiego, Prezes Zarządu VINUME Polska
