System kaucyjny nie powinien negatywnie wpływać na pozycję rynkową zarówno sklepów, jak i dostawców, zmuszając ich do wdrożenia rozwiązań w całkowicie nierealnym terminie.
Ustawa o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw (popularnie zwana ustawą o systemie kaucyjnym) z dnia 13 lipca 2023, wprowadzająca w Polsce od 1 stycznia 2025 r. obowiązek zbiórki w systemie kaucyjnym opakowań plastikowych, puszek metalowych i butelek szklanych wielokrotnego użytku po napojach, budzi zarówno w sektorze handlu, jak i branży napojowej bardzo wiele kontrowersji i poważnych obaw. Większość z nich wynika z faktu całkowitego zlekceważenia przez poprzedni rząd i posłów ówczesnej koalicji rządzącej uwag organizacji reprezentujących przedsiębiorców. W efekcie uchwalono dysfunkcyjną ustawę, której zapisy stwarzają realne zagrożenie finansowe i organizacyjne zarówno dla jednostek handlu detalicznego, jak i przedsiębiorstw branży napojowej. System kaucyjny w Polsce powinien wspierać branżę napojową w realizacji celów gospodarki odpadami opakowaniowymi w sposób efektywny środowiskowo i racjonalny ekonomicznie.
System kaucyjny powinien być powszechny, przyjazny dla konsumentów, przedsiębiorstw napojowych i sklepów. Powinien zapewnić spełnienie przez przedsiębiorstwa wymagań UE w zakresie użycia surowców wtórnych w nowych opakowaniach, w tym dostępu do recyklatu PET. System kaucyjny nie powinien dyskryminować żadnej grupy firm wprowadzających w możliwości utworzenia podmiotu reprezentującego. Nie powinien negatywnie wpływać na pozycję rynkową sklepów i dostawców, zmuszając ich do zbudowania systemu w całkowicie nierealnym terminie do 1 stycznia 2025 r.
Niestety obecny kształt ustawy nie realizuje żadnego z tych postulatów. Ze względu na fakt, że na zbudowanie systemu kaucyjnego przedsiębiorcy w Polsce mają już mniej niż rok, niezbędne zmiany do ustawy należy uchwalić jak najszybciej. Zarówno sektor handlowy, jak i dostawcy oczekują, że obecna koalicja rządząca wywiąże się ze swoich obietnic, składanych przed wyborami, poprawiając błędne i szkodliwe zapisy.
Z wielu postulatów za najważniejsze i wspólne dla handlu i producentów można uznać te, które mają zapobiec chaosowi organizacyjnemu, stratom finansowym, defraudacjom oraz utracie obrotów przez część sklepów detalicznych i ich dostawców.
Organizacje przedsiębiorców i handlu postulują, aby w związku z opóźnieniami w procesie legislacyjnym, problemami w tworzeniu dużych operatorów, koniecznością zbudowania wspólnego systemu rozliczeniowego, a także zapewnienia efektywnej logistyki i obsługi sklepów, data wprowadzenia obowiązków związanych z systemem kaucyjnym w Polsce została przesunięta o rok, czyli na 1 stycznia 2026. Polski system kaucyjny w odróżnieniu od większości systemów funkcjonujących lub tworzonych w innych krajach przewiduje funkcjonowanie wielu operatorów. To dodatkowo komplikuje budowę jednolitego systemu i funkcjonowanie handlu, a przy obecnym kształcie ustawy naraża zarówno sklepy, jak i dostawców na poważne problemy finansowe i straty. Wynika to z braku przepisów odpowiednio sankcjonujących rozliczenia pomiędzy operatorami w zakresie zebranej kaucji i opakowań, pozwalającym zapobiec defraudacjom finansowym, które mogą sięgać setek milionów złotych i zagrozić płynności finansowej operatorów i jednostek handlu detalicznego, ponieważ zgodnie z ustawą są one zobowiązane wypłacić kaucje każdemu klientowi w gotówce.
Żeby zapobiec potencjalnym defraudacjom i umożliwić szybkie rozliczanie się z pobranej i wydanej kaucji pomiędzy sklepami a operatorami należy wzorem wszystkich innych systemów kaucyjnych w UE, przypisać kaucję do produktu w całym łańcuchu sprzedaży. Taki system pobierania kaucji był zapisany w pierwszym projekcie ustawy. Z nieznanych przyczyn i bez żadnego uzasadnienia oraz konsultacji poprzedni rząd w ostatnim momencie usunął to rozwiązanie i zastąpił dysfunkcyjnym, w którym kaucja pobierana jest wyłącznie na etapie sprzedaży konsumentowi ostatecznemu. To otwarta droga do milionowych defraudacji i potencjalnych bankructw zarówno sklepów, które będą miały problemy z odzyskaniem nadpłaconej konsumentom kaucji, jak i operatorów, którzy nie będą mogli odzyskać należnej im kaucji od innych operatorów.
Jednym z kluczowych dla jednostek handlu detalicznego, ale również konsumentów i dostawców postulatów jest wyłączenie kaucji z opodatkowania VAT. System kaucyjny nie może być pretekstem do kolejnego podatku nałożonego na konsumentów i przedsiębiorców. Podatek VAT nie tylko zwiększa koszty systemu, ale powoduje również poważne trudności w rozliczaniu się sklepów z pobranej kaucji oraz utrudnia oddawanie opakowań w sklepie bez konieczności okazania paragonu.
Przepisy ustawy w obecnym kształcie niszczą aktualnie funkcjonujące systemy kaucyjne na butelki szklane wielokrotnego użytku. Systemy te mają już długą praktykę, w ramach której został zoptymalizowany wpływ środowiskowy opakowań wielokrotnego użytku oraz zmaksymalizowane korzyści handlu detalicznego ze sprzedaży produktów w tych opakowaniach. Zmiany w ustawie powinny wzmacniać funkcjonowanie tych systemów, a nie prowadzić do ich rozpadu.
Bardzo ważnym postulatem z punktu widzenia sklepów detalicznych jest wyłączenie odpadów opakowaniowych po produktach mlecznych z zakresu systemu kaucyjnego. Objęcie opakowań po jogurtach pitnych i po innych mlecznych produktach pitnych obowiązkiem ich odbioru w sklepach detalicznych będzie bardzo poważnym utrudnieniem w pracy sklepów. Wyżej wymienione produkty zawierają m.in. żywe kultury bakterii, więc objęcie ich systemem kaucyjnym uniemożliwia stworzenie bezpiecznego pod względem sanitarnym i higienicznym systemu zbiórki i przechowywania opakowań po takich produktach. To może stwarzać realne zagrożenie zarówno dla klientów sklepu, jak i personelu. W skrajnym przypadku może to prowadzić do zamykania sklepów przez Państwową Inspekcję Sanitarną.
Wymienione w tym artykule propozycje zmian do ustawy regulującej system kaucyjny w Polsce to tylko część wszystkich niezbędnych poprawek. Ich celem jest naprawienie błędnych zapisów, które stanowią realne zagrożenie dla uruchomienia i efektywnego funkcjonowania systemu kaucyjnego w Polsce. Branża napojowa oraz handel popierają wprowadzenie systemu kaucyjnego, ale nie na zasadach wynikających z obecnej ustawy. Jest szansa, że po wprowadzeniu niezbędnych poprawek od 1 stycznia 2026 r. w Polsce może funkcjonować powszechny, efektywny środowiskowo i ekonomicznie, przyjazny dla konsumentów system kaucyjny. Zamiast systemu, który od 1 stycznia 2025 będzie w sposób chaotyczny i wyrywkowy zbierać niewielkie ilości opakowań po napojach, nie gwarantując realizacji celów dotyczących poziomu zbiórki i użycia recyklatu oraz destabilizując warunki funkcjonowania handlu i dostawców. Trzeba zapobiec chaosowi organizacyjnemu, finansowemu i komunikacyjnemu, który tylko zniechęci konsumentów i przyniesie realne straty finansowe sklepom oraz branży napojowej. To była jedna z obietnic obecnej koalicji rządzącej w czasie procedowania ustawy i mam nadzieję, że we współpracy z organizacjami handlowymi doprowadzimy do ich realizacji.
Autor: DR INŻ. ANDRZEJ GANTNER, Wiceprezes Dyrektor Generalny, Polska Federacja Producentów Żywności Związek Pracodawców
